Voor mij als webmaster kwam het 75-jarig bestaan van de SHCL goed uit, om het 75-jarig bestaan te vieren heeft SHCL besloten om enkele weken bijzondere artikelen uit hun jubileumjaarboek te delen. Dit keer waren de briefhoofden aan de beurt: Ik ben dan ook blij dat ik toestemming heb gekregen om de tekst en de briefhoofden mag gebruiken, deze aangevuld door briefhoofden gevonden op de website  forum Mestreech Online (Breur Henket), Hugo van der Molen, een website met historische facturen en brieven van over de gehele wereld die eventueel te  koop worden aangeboden. Via Facebook dhr. Ben Frissen en uit particulier bezit. Allen bedankt voor jullie bijdrage. Eerst een stukje geschiedenis;

Ze worden al eeuwenlang gebruikt voor verschillende doeleinden, zoals het overbrengen van belangrijke boodschappen of het inwinnen van informatie. Of gewoon voor persoonlijke en vriendschappelijke correspondentie. De eerste brieven stammen al uit de oudheid. Hoewel brieven in onze huidige maatschappij steeds meer vervangen worden door digitale communicatie, vormen brieven tot op de dag van vandaag een belangrijke en waardevolle historische bron. Foto links Marktplaats

De eerste brieven:

Schriftelijke communicatie bood veel oplossingen voor het gebrek aan communicatie. De eerste brieven werden waarschijnlijk geschreven door beschavingen in Mesopotamië en Zuid-Azië, die hiervoor geen papier gebruikten, maar kleitabletten. De Egyptenaren gebruikte overwegend papyrus, pas veel later werd briefpapier het gangbare materiaal om boodschappen op te schrijven. De eerste brieven werden waarschijnlijk geschreven uit praktische motieven, later ontwikkelden brieven zich tot veel meer dan dat: van een middel om de liefde te verklaren tot het nemen van afscheid van vriend en vijand. 

Onderzoek:

In de archieven van het Sociaal Historisch Centrum Limburg (SHCL) -dat vanaf volgend voorjaar de naam Tracé krijgt- en het Historisch Centrum Limburg (HCL) bevinden zich ruim 24.000 briefhoofden uit de periode tussen 1840 en de jaren negentig van de vorige eeuw. Prachtig gedrukte opschriften op zakelijk briefpapier met daarop de bedrijfsnaam, de naam van de eigenaar en de adresgegevens. Hiervan zijn ca10.000 stuks afkomstig van Maastrichtse bedrijven, ondernemers en maatschappelijke instellingen. Destijds deden ze dienst als zowel visitekaartje maar ook als reclamefolder zoals we die vandaag de dag kennen, maar wel veel gedetailleerder vormgegeven, zowel in beeld als in tekst.

Briefhoofden waren anno 19^e  en begin 20^ste eeuw kunstwerken, niet alleen werd er hoog kwaliteit briefpapier gebruikt om het imago van een bedrijf te versterken of de producten aan te prijzen en om de ontvanger te wijzen op hun producten.  Een briefhoofd is een gedrukt opschrift op zakelijk briefpapier (bijvoorbeeld rekeningen) met de adresgegevens van een bedrijf of instelling. Naast deze gegevens bevatten de briefhoofden vaak ook informatie over de bedrijfstak en de producten die werden geproduceerd. In sommige gevallen worden ook industriegebouwen of winkels in het briefhoofd weergegeven. Een mooi briefhoofd werd in de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw gezien als het ‘visitekaartje’ van een bedrijf, een middel om de ontvanger van de brief te wijzen op de producten en de kwaliteit van de onderneming. Het klassieke briefhoofd werd in de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw vervangen door een bedrijfslogo. Het SHCL beschikt over een collectie van ruim 9.000 briefhoofden voor de periode 1850-1988. Een artikel geschreven door Joris Roosen en Nico Randeraad over het onderzoek hoe bedrijven tussen 1850 en 1960 hun briefhoofden steeds meer gebruikten als visuele reclame, met gedetailleerde landschappen en industriële taferelen waarbij deze briefhoofden landschappen uitdrukte die vooruitgang, industriële productiviteit en economisch optimisme benadrukte. Van lithografie tot fotografie: deze artistieke keuzes laten de evolutie van het stedelijke en economische landschap van Limburg zien. Een unieke blik op hoe industrie en vooruitgang op papier werden vereeuwigd!

Briefhoofd firma F. van Beethoven (1896) -  Briefhoofd IJzerhandel Constant Hoeberechts (1908) -  

Briefhoofd Belvedere 1913, rokende schoorstenen zouden in de huidige tijd absoluut niet meer kunnen.

Bron: Briefhoofdencollectie HCL

Het project van SHCL

Het Limburgse briefhoofdenproject stelt zich als doel om de briefhoofden van Limburgse ondernemers, vanaf het midden van de negentiende eeuw, te digitaliseren en via een grootschalige dataset te ontsluiten. Momenteel zijn bijna alle 7.000 briefhoofden uit de collectie van het SHCL gescand. Het uiteindelijke doel is om een digitale collectie van alle historische Limburgse briefhoofden te creëren die vrij toegankelijk is voor iedereen.

Briefhoofden als industrieel erfgoed

De briefhoofdencollectie maakt deel uit van het industrieel erfgoed van Limburg. Vaak bevatten ze fraaie afbeeldingen van de fabrieken, winkels en producten van een bedrijf. Binnen de industriële archeologie en techniekgeschiedenis worden briefhoofden bijvoorbeeld gebruikt om de ontwikkelgeschiedenis van fabrieksgebouwen te reconstrueren. Zeker wanneer bedrijfsgebouwen uit het stadsbeeld zijn verdwenen, vormen de briefhoofden een unieke inkijk in het visuele aspect van een bedrijf in het verleden.

Briefhoofden vertellen ons ook iets over hoe een ondernemer communiceerde met consumenten en zakenpartners. Zo bevat het briefhoofd uit 1915 van Fr. van Beneden-Vrijdal een kwaliteitslabel door te verwijzen naar het feit dat zij Hofleverancier zijn. Briefhoofden konden dus ook een duidelijke marketing rol vervullen. Briefhoofd rechts: SHCL-DOC_0040 Briefhoofden, 1580-1988 doos 22-Maastricht-Fr. van Beneden-Vrijval - 1915

Briefhoofden als kunst-cultuurhistorische bron

Naast de documentaire en informatieve waarde van de briefhoofden, zijn ze ook geschikt voor kunst- en cultuurhistorisch onderzoek. Zo kan de vergelijking gemaakt worden tussen briefhoofden van bedrijven in verschillende sectoren of kan de evolutie van briefhoofdstijlen doorheen de tijd bestudeerd worden.

Gebroeders Philips (1951) - Jacques Vrancken (1907) - D. De Liége (1908)

Bron: Hugo van der Molen's Historic Papers Site

Boek :

Weinig gepubliceerd
Voor Joris Roosen (37), hoofd onderzoek van het SHCL, en Bart Zwegers (39), conservator academisch erfgoed Universiteit Maastricht, was het aanleiding om ‘samen met een aantal experts’ over de Maastrichtse briefhoofden een boek te schrijven. “Het boek zal ergens in het najaar van 2025 verschijnen. Er is weinig gepubliceerd over Limburgse briefhoofden. Jac van den Boogard schreef er vijfentwintig jaar geleden een artikel over. Dat beperkte zich tot de periode tussen 1850 en 1900. Ons boek zal zich specifiek op Maastricht richten en een langere tijdsperiode behandelen.”

Enige archiefbron
Vaak zijn briefhoofden de enige archiefbronnen die nog bestaan van de talloze mkb-bedrijven die in de negentiende en twintigste eeuw in Limburg floreerden. In tegenstelling tot overheidsinstanties zijn bedrijven, maatschappelijke organisaties en private instellingen niet wettelijk verplicht om hun archieven te deponeren bij een archiefinstelling. Bij fusies, faillissementen of stopzetting verdwijnen documenten vaak in de prullenbak. Daarom zijn de bewaard gebleven briefhoofden, die in de loop der jaren her en der opdoken, zo waardevol.

Kunstwerkjes
Briefhoofden zijn onderbenutte, maar veelzijdige bronnen voor historisch onderzoek. “Tegenwoordig zijn briefhoofden veel abstracter”, zegt Bart Zwegers. “Het zijn vaak strakke logo’s die uitwisselbaar zijn met elkaar. De oude briefhoofden vertellen echter een heel verhaal. Het zijn bijna kunstwerkjes, met vaak de nodige tekst en uitleg over het bedrijf of de producten die ze verkochten.” De verhalen achter die briefhoofden worden nu dus opgetekend door Roosen, Zwegers en een aantal experts. “De experts zijn we nu aan het benaderen en zelf schrijven we ook een tweetal hoofdstukken in het boek”, vertelt Joris. “Het boek zal een tiental thematische hoofdstukken omvatten die ieder tussen de tien en vijftien briefhoofden beschrijven. Die thema’s zijn bijvoorbeeld hofleveranciers, kunsthistorische en design evoluties, vervoer en transport, energie, verdwenen bedrijfstakken en consumentengoederen, bedrijfspanden, winkels en fabrieken. consumentengedrag, heemkunde, vervoer en infrastructuur, maar natuurlijk ook academisch.”

Rokende fabrieksschoorstenen
Joris en Bart hebben een eerste selectie gemaakt uit de 10.000 Maastrichtse briefhoofden. Een zogenoemde longlist. De experts bepalen uiteindelijk welke 150 exemplaren straks in het boek komen. Ook in vroegere tijden wisten bedrijven zich vaak net iets fraaier te presenteren dan ze in werkelijkheid waren. Volgens Joris waren de afbeeldingen op de briefhoofden niet altijd helemaal waarheidsgetrouw. “Zo lieten bedrijven bijvoorbeeld hun fabrieken vanuit een ‘gunstig perspectief’ tekenen. Daarnaast is het ook mooi om te zien dat er toen vaak rokende fabrieksschoorstenen werden afgebeeld. Dat gaf de vooruitgang weer. Tegenwoordig zou geen enkel bedrijf dat meer in zijn hoofd halen in verband met het klimaat.”

De Twee pareltjes van het briefhoofd die het meest in het oog sprongen is voor Joris het briefhoofd van Auto-Garage N. Fisette & Zn dat aan de Scharnerweg was gevestigd. De tekening is gemaakt door illustrator Tony Houtman. Voor Bart is dat het briefhoofd van Henri Wishaupt Constructeur Mecaniciën. Zie hier beneden.

Vrijwilligers die willen meewerken aan het briefhoofdenproject kunnen een berichtje sturen naar Joris Roosen. (24-02-2025)

Drie Brouwerijen Stoombierbrouwerij & Mouterij Het Haantje Frans Ummels (1896)

Bron: Particulier bezit.

Briefhoofden verschillende bedrijven Maastricht, Breur Henket. Website-Forum Mestreech Online